Βρισκόμουν στο Ισραήλ για να διευθύνω ένα σεμινάριο σε ένα τοπικό εκπαιδευτικό κέντρο. Αποφάσισα να ξεκινήσω με μια προσομοίωση. Δυο εκπαιδευόμενοι του κέντρου έπαιξαν τους ρόλους ενός ζευγαριού. Όταν τους ρώτησα για το επάγγελμά τους, μου είπαν ότι είναι και οι δυο αρχιτέκτονες.
— Α, ωραία, τους είπα. Νομίζω ότι θα συνεννοηθούμε, γιατί κι εγώ αρχιτέκτονας είμαι.Με κοίταξαν απορημένοι.
— Εσείς χτίζετε τα σπίτια απ’ έξω κι εγώ από μέσα.
Τους ρώτησα τα ονόματά τους.
Αβραάμ και Σάρα, μου απάντησαν.
— Α, θα ασχοληθούμε με πολύ παλιό πρόβλημα, τους είπα.
Οι δύο εκπαιδευόμενοι της ομάδας είχαν επιλέξει αρχετυπικά ονόματα. Προφανώς με προσκαλούσαν να μιλήσουμε για τα αρχέγονα στοιχεία της προσωπικής μας ταυτότητας και της ανδρόγυνης σχέσης, να γεφυρώσουμε τα κοινά αλλά και τα διαφορετικά πολιτισμικά μας στοιχεία. Θα προσπαθούσαμε όλοι μαζί να συνθέσουμε τις κοινές και τις διαφορετικές μας οπτικές και θα βλέπαμε πώς σχετίζονται με τη σχέση του ζευγαριού.
Το γεγονός ότι το "ζευγάρι" επέλεξε το επάγγελμα του αρχιτέκτονα με έκανε να σκεφτώ τη διαδικασία που ακολουθούν οι αρχιτέκτονες και οι μηχανικοί για να ολοκληρώσουν ένα οικοδόμημα. Ξεκινούν από τα θεμέλια. Σχεδιάζουν το κτίσμα που θα κατασκευάσουν και το στηρίζουν πάνω σε δοκιμασμένα, στέρεα υλικά που επέλεξαν. Αν κάτι δεν λειτουργήσει ή αν ο κατασκευαστής κάτι θελήσει να αλλάξει, ανατρέχει στα σχέδια και τις διαδικασίες που ακολουθήθηκαν.
Εμείς –θεραπευτές και θεραπευόμενοι– έχουμε να κάνουμε με ένα "οικοδόμημα" που χτίστηκε σε μεγάλο βαθμό ερήμην μας.
Καλούμαστε να εξετάσουμε το τελικό προϊόν χωρίς να έχουμε στη διάθεσή μας ούτε τα σχέδια πάνω στα οποία στηρίχτηκε το οικοδόμημα ούτε τις πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν.
Πορευτήκαμε στα τυφλά με χάρτες που δεν βλέπαμε. Τις πιο σημαντικές αποφάσεις της ζωής μας τις πήραμε ασυνείδητα. Λες να είναι αυτός ο λόγος που λέω συχνά ότι, αν δεν γινόμουν ψυχολόγος και θεραπεύτρια, θα ήθελα να γίνω αρχιτέκτονας; σκέπτομαι.
Μόλις τον είδες, τον ερωτεύτηκες και ένωσες τη ζωή σου με τη δική του. Κεραυνοβόλο έρωτα τον έχουν πει. Και μετά από χρόνια, όταν σκαλίζεις το παρελθόν σου, ανακαλύπτεις ότι τα χνάρια που σε οδήγησαν σε αυτόν πάνε πίσω γενιές ολόκληρες.
Τις πολύπλοκες διασυνδέσεις που μας οδήγησαν ατομικά και συλλογικά στο ορατό παρόν είναι αδύνατον να τις συλλάβει ο ανθρώπινος νους μέσα από μια λογική διαδικασία. Αν όμως αποφασίσει κανείς να ερευνήσει γιατί οι επιλογές του οδήγησαν σε αυτό που είναι σήμερα, γιατί το κτίσμα μέσα στο οποίο κατοικούσε είναι υγρό, ανήλιο, άβολο, θα χρειαστεί να κάνει την αντίστροφη πορεία.
Καθώς οι διαδικασίες που μας οδήγησαν σε αυτό που βιώνουμε σήμερα βρίσκονται στη χώρα του αοράτου, θα πρέπει να ξεκινήσει κανείς από τα ορατά, τα εξωτερικά, τα επιμέρους, και σταδιακά να φτάσει στα θεμελιακά υλικά που τον διαμόρφωσαν. Να ανακαλύψει τα κομβικά στοιχεία του εαυτού που βρίσκονται στον πυρήνα της ύπαρξής του και δεν είναι εύκολα προσβάσιμα. Θα χρειαστεί να ψαχουλέψει μέσα στις μνήμες και τις εικόνες από το παρελθόν, να συλλέξει κομμάτια του παζλ της ζωής του, κι έπειτα να τα συναρμολογήσει προσπαθώντας να δει ολόκληρη την εικόνα... Ωστόσο, δεν αποφασίζει κανείς εύκολα μια τέτοια ανασκαφή.
Όταν ήμουν παιδί είχα βρει έναν κήπο
για να κρύβομαι εκεί απ’ τη ζωή όταν λείπω...
[...]
Τον εαυτό του παιδί απ’ το χέρι θα πιάσει,
σαν γυαλί μια στγμή θα ραγίσει, θα σπάσει.
Θα χωρίσουν μετά κι ο καθένας θα πάει
Σ’ έναν κόσμο μισό που τους δυο δεν χωράει. (στιχοι του Παρασκευά Καρασούλου)
Αν αποδεχθείς ότι αξίζει τον κόπο να κάνεις το ταξίδι, έστω και αν ανακαλύψεις στον δρόμο πόσο δυσκολεύεσαι να φτάσεις στα θεμέλια, έχεις στη διάθεσή σου μια ασφαλιστική δικλείδα: την απαλλαγή σου από την απατηλή βεβαιότητα ότι διαθέτεις τον χάρτη και την πυξίδα που θα μπορούσαν να σε προστατεύσουν από αποπροσανατολιστικές ενέργειες και συναισθήματα.
Ωστόσο, έχεις αποδεχθεί πλέον ότι το σχεδιάγραμμα που δεν κουβάλησες στις αποσκευές σου μπορείς να το αποκτήσεις, έστω και αν η απόκτησή του απαιτεί μια επίπονη επένδυση. Έστω και αν, όταν τελικά το εντοπίσεις, αποδειχθεί ατελές.
[...]
Συναντώ κάθε μέρα γυναίκες που εκλιπαρούν τους άντρες τους να επισκεφτούν μαζί έναν ψυχολόγο. "Πήγαινε εσύ. Εγώ δεν χρειάζομαι ψυχολόγο" είναι συνήθως η απάντηση.
Ή, πάλι: "Αν θες να σπαταλήσεις χρήματα δεν μπορώ να σε σταματήσω" και "Εγώ τα λύνω τα προβλήματά μου μόνος μου. Τον ξέρω τον εαυτό μου. Τι θα μου πει ένας ψυχολόγος που δεν το ξέρω ήδη;".Αναρωτιέμαι πολλές φορές μήπως οι προκαταλήψεις και οι αμφισβητήσεις για την ψυχοθεραπεία έχουν σχέση και με τις καταβολές της παραδοσιακής μας εμπειρίας. Ο μόχθος για την επιβίωση είναι συνυφασμένος με την εικόνα του ανθρώπου που δουλεύει ώρες ατελείωτες για να καλλιεργήσει τη γη, να κατασκευάσει, να χτίσει, να μαστορέψει, να φροντίσει το σπίτι και τα παιδιά του.
Πώς να εκτιμηθεί ως άξιο λόγου ένα πάρε δώσε που δεν συνεπάγεται σωματική καταπόνηση; Πώς να συγκρίνει κανείς ένα επάγγελμα που βασίζεται στην άυλη πληροφορία, στην ανταλλαγή σκέψης και συναισθήματος με την ανταλλαγή αγαθών που εξασφαλίζουν τη δική σου επιβίωση και αυτή των δικών σου; Άλλωστε, τότε που έπρεπε να μοχθήσουμε για τον επιούσιο, τα λόγια και τα συναισθήματα θεωρούνταν περιττά.
Ίσως και επικίνδυνα, αφού θα μπορούσαν να θολώσουν την κρίση μας και να μας δυσκολέψουν στο να πάρουμε γρήγορα αποφάσεις για την επιβίωσή μας. Σήμερα, όμως, που η ζωή μας κατακλύζεται και καθορίζεται από την άυλη πληροφορία, τι κάνουμε;
[...]
Το ζευγάρι σχεδίαζε να προχωρήσει σε γάμο. Η αμφιθυμία της κοπέλας ήταν εμφανής. Όταν τη ρώτησα τι θα έκανε αν είχε όλα τα μέσα και τις ευκαιρίες για να επιλέξει ό,τι επιθυμούσε μου απάντησε:
— Αυτό που κάνετε εσείς.
Με ξάφνιασε ο απόλυτος τρόπος που μίλησε για την επιθυμία της, την οποία θεωρούσε άπιαστο όνειρο.
Αυθόρμητα ξεπήδησε από μέσα μου η απάντηση. Μια απάντηση που ξάφνιασε κι εμένα την ίδια:
— Η ζωή δεν βγαίνει με θαμμένα όνειρα
Αναρωτήθηκα πολλές φορές αργότερα από πού ξεφύτρωσε μια τέτοια γενίκευση.
Ο καθένας από μας γεννιέται με ένα «δαιμόνιο», με την έννοια του χαρίσματος ή του ταλέντου. Όταν δεν το καλλιεργούμε μετατρέπεται σε δαίμονα.
Τώρα ξέρω ότι η προτροπή σου να έρθω στο Εργαστήριο είχε να κάνει με το να ανακαλύψω το δαιμόνιό μου, να το καλλιεργήσω, έγραφε μια εκπαιδευόμενη σε ένα κείμενο που μας έδωσε τη μέρα που αποφοίτησε. Μου θύμισε αυτό που της είχα πει όταν αθόταν απέναντί μου σε μια θεραπευτική ομάδα:
— Πολλά από τα "δαιμόνιά μας" είναι βαθιά ριζωμένα στις οικογενειακές και τις πολιτισμικές μας παραδόσεις. Εσύ είσαι κόρη γιατρού, όπως κι εγώ. Η ίαση είναι στο μεδούλι σου. Εσύ όμως έζησες με μια μητέρα που δηλώθηκε ψυχασθενής. Έχεις βαθύ κίνητρο να θεραπεύσεις τον εαυτό σου μαζί με τους άλλους.
[...]
"Η ζωή δεν βγαίνει με θαμμένα όνειρα": Ίσως να έδωσα αυτή την απάντηση στη θεραπευόμενή μου γιατί έχω γνωρίσει πολλές γυναίκες που εγκατέλειψαν επαγγελματικούς στόχους και έθαψαν όνειρα για να παντρευτούν έναν άντρα που τους πρόσφερε σταθερότητα και ασφάλεια.
Ίσως γιατί έχω συναντήσει πολλά "παιδιά", όλων των ηλικιών, που δυσκολεύονται να προχωρήσουν στη ζωή τους, να εξελίξουν τα προσόντα, τις δεξιότητές τους, να αξιοποιήσουν τις ευνοϊκές προοπτικές που ανοίγονται μπροστά τους, επειδή δεν κατάφεραν να διαφοροποιηθούν από τις ταυτίσεις τους με τους γονείς τους – οι οποίοι, ενώ πρόσφεραν τα πάντα στα παιδιά τους, έθαψαν τα δικά τους όνειρα και δεν διεκδίκησαν τα θέλω τους. Υποτάχθηκαν στις προδιαγραφές του ρόλου που τους είχε δοθεί στη δική τους γονική οικογένεια.
Δεν απαλλάχθηκαν από ζυγούς. Αυτοδιαγράφηκαν.
Ίσως, πάλι, να είχα ασυνείδητα από νωρίς αποφασίσει να κάνω πραγματικότητα τα ανεκπλήρωτα όνειρα της μητέρας μου, που επέλεξε να βάλει "όλα τα αυγά στο καλάθι της οικογένειας" και ανέθεσε σ’ εμένα να τα εκπληρώσω.
Ίσως να ήταν γιατί η δική μου γιαγιά στα δεκαεπτά της έγινε δασκάλα. Άλλωστε, αυτό τον δρόμο δεν ακολούθησε η σύγχρονη γυναίκα; Γι’ αυτό το όνειρο, το όνειρο της χειραφέτησης, δεν αγωνίστηκαν, δεν πόνεσαν, δεν πλήρωσαν ακριβά οι γυναίκες από τότε που άνοιξε η πόρτα του παγκόσμιου γυναικωνίτη;
Μα εγώ μιλάω για δύναμη, της αγάπης ισοδύναμη
και ζητάω προτεραιότητα, φύση, θέση και ιδιότητα.
Μα εγώ μιλάω για δύναμη, της ελπίδας ισοδύναμη
και γυρνάω στην αθωότητα, την παλιά μου την ταυτότητα.(στιχοι της Λίνας Νικολακοπούλου)
Ένα ανεκτίμητο ντοκουμέντο για τις κατακτήσεις και τις υπερβάσεις της γυναίκας, που θα μπορούσε να γίνει ο ύμνος όλων των φεμινιστικών κινημάτων.
[...]
Πάνε δεκαετίες από τότε που έγραψα ένα άρθρο σε κυριακάτικη εφημερίδα, με τίτλο "Ψυχολογία επιστήμη παρεξηγημένη", προσπαθώντας να ξεκαθαρίσω τους όρους και τη σημασία τους.
Παρόλο που έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι από τότε, το επάγγελμα του θεραπευτή και η ψυχοθεραπευτική συνθήκη παραμένει για πολλούς ένα μυστήριο.
Πόσο εύκολο είναι να αποδεχθείς ότι μπορεί να είναι χρήσιμο να ψάξεις τα του εαυτού σου, όταν είναι διάχυτη η πεποίθηση ότι ο ψυχισμός μας είναι απρόσιτος και αμετάβλητος;
«Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου»,
«Δεν αλλάζουν οι άνθρωποι»,
«Δεν αλλάζουν οι χαρακτήρες»,
είναι μερικές μόνο από τις αμέτρητες στερεοτυπικές πλέον φράσεις με τις οποίες εκφράζεται αυτή ακριβώς η στάση μας απέναντι στις δυνατότητες της ψυχοθεραπείας.
Πώς να εξηγήσεις ότι δεν χρειάζεται να αλλάξει κανείς τον χαρακτήρα του; Η ψυχοθεραπεία δεν αλλάζει χαρακτήρες, αλλά τον τρόπο που βλέπει κανείς τον εαυτό του και την κατάσταση της ζωής του. Την οπτική του και τις συμπεριφορές που απορρέουν από αυτή.
Άσε που, κάποιον που βλέπει τη ζωή μέσα από τον φακό της γραμμικής σκέψης δεν θα τον πείσεις εύκολα ότι δεν είναι οι χαρακτήρες που καθορίζουν τις συμπεριφορές. Οι σχέσεις είναι που τις καθορίζουν. Κρίμα, γιατί η συστημική οπτική προσέγγιση, για να αναφέρουμε ένα μόνο παράδειγμα ανάμεσα σε άλλα, αφήνει τεράστια περιθώρια για αλλαγές.
Επιπλέον, τα επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης χαρακτήρων που δεν αλλάζουν συνδέονται άμεσα με την πεποίθηση ότι τα προβλήματά μας είναι κληρονομικά:
«Πάντα ήταν επιθετικός και παρορμητικός. Ίδιος ο πατέρας του».
«Δεν ξέρω αν θα σταματήσει να παίζει. Ο άντρας μου έχει έναν ξάδερφο που έπαιζε τζόγο και πέθανε στην ψάθα».
Τα τελευταία χρόνια αυτές οι θέσεις έχουν ενισχυθεί από τις έρευνες για τα γονίδιά μας, τα οποία επίσης έχουν περάσει στον καθημερινό μας λόγο:
«Από μικρός ήταν απροσάρμοστος. Είναι στα γονίδιά
του».
«Δεν έχει νόημα να προσπαθώ να τον αλλάξω. Αλλάζουν
τα γονίδια;»
«Πάντα ήταν νευρικός. Ξεσπάει με το παραμικρό. Είναι
στα γονίδιά του».
Όταν δεν μας βγαίνουν οι εξισώσεις, αναρωτιόμαστε μήπως οι αιτίες είναι προκαθορισμένες και βρίσκονται σφραγισμένες μέσα στα γονίδια, τα δικά μας ή των δικών μας. Αν όμως φταίνε τα γονίδια, τότε είναι αναπόφευκτο να νιώθεις ανίσχυρος. Και ο θεραπευτής στον οποίο απευθύνθηκες τι θα μπορούσε να σου προσφέρει; Να σε βοηθήσει μόνο να αντέξεις αυτά που υφίστασαι και που δεν μπορείς να αλλάξεις; Αυτό μια χαρά το κάνουν οι ψυχίατροι με τον εξοπλισμό που διαθέτουν.
Ο δικός μας, ωστόσο, εξοπλισμός είναι άχρηστος όταν ο θεραπευόμενος απορρίψει τη δυνατότητα της αλλαγής. Αν αποδώσει όσα δύσκολα αντιμετωπίζει σε εγγενείς παθολογίες, ακινητοποιείται. Μεγαλώνει η απελπισία του.
Αν βάλει κανείς όμως στην άκρη τα γονίδια και τις υποτιθέμενες γονιδιακές παθολογίες –τις δικές του ή των δικών του–, αν παραδεχτεί ότι μπορεί να μην έχει δει-ακούσει-σκεφτεί τι θα μπορούσε να τον βοηθήσει να μετακινηθεί από την απελπιστική κατάσταση στην οποία βρίσκεται, τότε ίσως αρχίσει να βλέπει φως στο τούνελ.
Αν προσπαθήσει κανείς να δει τον εαυτό του μέσα στη μεγάλη εικόνα της εποχής, της κουλτούρας του, της οικογένειάς του, ίσως να υπάρχει χώρος έστω για μια υπόθεση εργασίας σχετικά με το τι συμβαίνει μέσα του και γύρω του.
— Κάτι δεν πάει καλά μ’ εμένα. Το βλέπω. Με χάπια τη βγάζω τη μέρα. Αισθάνομαι ότι έχω αποτύχει. Πιο εύκολο μου φαίνεται να πεθάνω από το να συνεχίσω να ζω.
— Αυτό που βλέπω εγώ είναι μια γυναίκα έξυπνη, σε επαφή με τα συναισθήματά της, επικοινωνιακή. Που με κοιτάει στα μάτια, εμπιστεύεται τον άλλον. Βλέπω απέναντί μου έναν άνθρωπο με γερή στόφα. Με όλο το δυναμικό για να ζήσει δημιουργικά και με λιγότερο κόστος.
— Μακάρι να είναι έτσι.
— Αν αποφασίσεις να μείνεις, στόχος μου θα είναι να σε βοηθήσω να αποκτήσεις εφόδια για να μειώσεις το κόστος του ρόλου που ανέλαβες στην οικογένειά σου και που σφράγισε την πορεία της ζωής σου.
Το γεγονός ότι χρειαστήκαμε βοήθεια και τη ζητήσαμε από έναν ψυχοθεραπευτή είναι κάτι που δεν αποκαλύπτουμε εύκολα στους άλλους. Δεν το κοινοποιούμε, άρα δεν ακούμε και τις γνώμες και τις εμπειρίες των άλλων.
Η μυστικοπάθεια που περιβάλλει την ψυχοθεραπεία φαίνεται να έχει καλλιεργηθεί από τα στερεότυπα που την περιβάλλουν. Κρύβουμε την απόφασή μας να απευθυνθούμε σε κάποιον ειδικό της ψυχικής υγείας. Ακόμα και από τους δικούς μας.
[...]
Μπορεί να είναι και ο ίδιος ο όρος "ψυχοθεραπεία" που ενισχύει τη σύγχυση και τις προκαταλήψεις. Η ψυχοθεραπεία είναι ακόμα για πολλούς ταυτισμένη με την αρρώστια. Αφού κάνεις θεραπεία, είσαι άρρωστος. Ο όρος ασθενής έχει καθιερωθεί από πολύ παλιά. Άμεση η σύνδεση με την ψυχιατρική, τα φάρμακα και όλες τις ιατροφαρμακευτικές παρεμβάσεις.
Είναι τέτοια η ταύτιση της ψυχοθεραπείας με την ψυχική ασθένεια που, σε συγκρουσιακά διαζύγια –τα οποία πληθαίνουν μέρα με τη μέρα– οι δικηγόροι προσπαθούν να υποστηρίζουν τις θέσεις των πελατών τους με το επιχείρημα ότι ο/η αντίδικος έχει επισκεφτεί κάποιον ψυχοθεραπευτή.
Ίσως αυτός να είναι ένας λόγος που ο όρος ασθενής έχει αντικατασταθεί από πολλούς θεραπευτές με τον όρο πελάτης. Όμως ο όρος πελάτης ναι μεν αποσυνδέει την ψυχοθεραπεία από την ψυχιατρική, αλλά τη συνδέει με μια εμπορική συναλλαγή.
Πόση ανθρωπιά, πόσο γνήσιο ανθρώπινο ενδιαφέρον μπορεί να έχεις με έναν πελάτη; Πόσο ζεστή μπορεί να είναι μια τέτοια συναλλαγή;
[...]
Αισθάνομαι τυχερή που στη γλώσσα μου μπορώ να μιλάω για θεραπευτές και θεραπευόμενους. Στην αρχαία ελληνική γλώσσα ο όρος θεραπεία αρχικά σήμαινε φροντίδα και προσφορά. Με αυτή την αρχική ερμηνεία της λέξης, η σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου αποσυνδέεται τόσο από την παθολογία, όσο και από την οικονομική συναλλαγή.
Μέσα από τους συνεχείς και αλλεπάλληλους κλυδωνισμούς που βιώνουμε, όλο και περισσότεροι συνειδητοποιούν το ψυχικό και σωματικό κόστος των προσωπικών και των συλλογικών αδιεξόδων. Είναι τα ζευγάρια που απευθύνονται σε ειδικούς του χώρου γιατί φοβούνται το κόστος που μπορεί να έχουν τα δικά τους αδιέξοδα στα παιδιά τους.
Είναι τα παιδιά που προσπαθούν με όλες τους τις δυνάμεις να βοηθήσουν τους γονείς τους, τους οποίους βλέπουν να πελαγοδρομούν.
Στην καθημερινή μου εμπειρία συνομιλώ με πολλούς ανθρώπους που παίρνουν την ευθύνη να μετακινηθούν από άκαμπτες, μονόπλευρες οπτικές, ανθρώπους που προσπαθούν να αφαιρέσουν τις παρωπίδες που φορούσαν. Αυτούς που ο δάσκαλός μου αποκαλούσε δημιουργικούς επαναστάτες.
Από κει που έκρυβαν την όποια επαφή τους με επαγγελματίες του χώρου μας, για να μη "στιγματιστούν", σήμερα όλο και περισσότεροι θεωρούν την απόφασή τους να απευθυνθούν σε κάποιον ειδικό υπεύθυνη και επιβεβλημένη κίνηση.
Στην καθημερινή μου πρακτική (στις θεραπευτικές συνεδρίες μας με άτομα, με οικογένειες και ομάδες, στις εκπαιδευτικές και εποπτικές ομάδες), συμμετέχω σε μια μικρογραφία μιας πιο υγιούς κοινωνίας. Μέσα σε ένα κλίμα διαφάνειας, ειλικρίνειας, εμπιστοσύνης και σεβασμού για τις απόψεις και τα συναισθήματα των άλλων, ενισχύεται το αίσθημα της προσωπικής ευθύνης, η διαπραγμάτευση, η αυτογνωσία, η ενσυναίσθηση.
Αυτός είναι ένας από τους λόγους που έχω συχνά ισχυριστεί ότι, στην κλίμακα της πολιτισμικής αλλαγής, οι άνθρωποι σε θεραπεία είναι πιο προχωρημένοι σε σύγκριση με το ευρύ κοινό.
[...]
Πολύ χάρηκα που διάβασα πρόσφατα σε μια κυριακάτικη εφημερίδα τη συνέντευξη του Μπουκάι με τίτλο: Η ψυχοθεραπεία είναι για τους υγιείς. Ο πασίγνωστος θεραπευτής, που έχει διαβαστεί από εκατομμύρια αναγνώστες σε ολόκληρο τον πλανήτη, είναι ένθερμος υποστηρικτής της ανάγκης του σύγχρονου ανθρώπου να ενώσει τα κομμάτια του, να δει ολόκληρη την εικόνα. Να αποκτήσει την εσωτερική συγκρότηση που απαιτεί ο πολύπλοκος και ρευστός κόσμος που φτιάξαμε. Να ελέγξει τα δυσλειτουργικά στοιχεία του εαυτού του. Για να πορευτεί μαζί με τους δικούς του ανθρώπους με μεγαλύτερη ασφάλεια.
Μέσα από τις δικές μου αναδρομές αλλά και των άλλων, έχω πια πειστεί για την προληπτική αξία της ψυχοθεραπείας.
Γιατί αν δεν ξέρεις τον εαυτό σου είναι σαν να περπατάς σε πολυσύχναστο δρόμο με τα μάτια κλειστά. Ρωτήστε κάποιον στον δρόμο: Ποιος είναι ο χειρότερος εχθρός μας;. Θα συμπληρώσει τη φράση λες και μόλις χθες ήταν βυθισμένος στην ανάγνωση των έργων του μεγάλου εκείνου φιλοσόφου.
Αν ο Νίτσε μας προειδοποιεί, ο δικός μας αρχαίος δάσκαλος μας προτρέπει με το γνώθι σ’ αυτόν να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, γιατί εν οίδα ότι ουδέν οίδα.
Αν η αξία της αυτογνωσίας είναι μια πανανθρώπινη διαχρονική αλήθεια, πόσο πιο επιτακτική είναι η ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου να γνωρίσει τον εαυτό του, όταν έχει να αντιμετωπίσει έναν κόσμο όπου όλα τα σταθερά σημεία αναφοράς τινάχτηκαν στον αέρα; Έναν κόσμο που μας έχει ρίξει σε έναν ωκεανό από αντιφατικές πληροφορίες;
Πώς να πορευτείς χωρίς χάρτη και πυξίδα μέσα στο αλλόκοτο σημερινό περιβάλλον που αλλάζει χρώματα, σχήματα και ήχους με όλο και πιο γρήγορους ρυθμούς; Και πού να βρεις τον εαυτό σου, αν δεν τον ψάξεις μέσα σου συντροφιά με τους άλλους;
Ψάξε στ’ όνειρό μας,
μήπως και βρούμε πουθενά τον εαυτό μας.
Ίσως το λάθος να μην ήτανε δικό μας.
Ψάξε στ’ όνειρό μας, μήπως έχουμε ξεχάσει
αυτό που ο απέναντι μπορεί να μας περάσει.(στίχοι Λ.Λαζόπουλου)
[...]
Στη φιλόξενη πόλη όπου βρέθηκα πριν από λίγο καιρό για να μιλήσω σε μια ανοιχτή εκδήλωση, ήρθα σε επαφή με πολλούς ανθρώπους που μίλησαν για τη θεραπεία τους ανοιχτά, χωρίς ενδοιασμούς. Φαινόταν να είναι υπερήφανοι για την απόφαση που πήραν να γνωρίσουν καλύτερα τον εαυτό τους.
— Εκείνο που λέτε ότι Ο καλύτερος τρόπος να βοηθήσεις αυτούς που αγαπάς είναι να βοηθήσεις τον εαυτό σου το βλέπω τώρα έμπρακτα με την ψυχοθεραπεία μου, μου είπε μια μητέρα που είχε απευθυνθεί σε κάποιον συνάδελφο στην πόλη για θέματα που αφορούσαν τον γιο της.
Μια άλλη γυναίκα, που στεκόταν στο πηγαδάκι που είχαμε κάνει στο προαύλιο, συμπλήρωσε:
— Και το άλλο που λέτε, ότι Όσα μάθαμε για να επιβιώσουμε δεν μας βοηθάνε να ζήσουμε… Δεν θα καταλάβαινα τι εννοείτε αν δεν έκανα ψυχοθεραπεία.
— Εμένα μου έκανε εντύπωση κάτι άλλο που έχω ακούσει από σας, ότι ο λιγότερο αποτελεσματικός τρόπος να πάρεις μια απόφαση είναι με τη λογική, είπε ο τριαντάχρονος θεραπευόμενος μιας συναδέλφου.
Για έναν άντρα που έχει μάθει ότι πρέπει είναι λογικός και συγκρατημένος, η θεραπευτική διαδικασία, που του επιτρέπει να εκφράζει ανοιχτά και ελεύθερα τα συναισθήματά του, θα πρέπει να είναι μια πρωτόγνωρη και λυτρωτική εμπειρία, σκέφτηκα.
[...]
Η ψυχοθεραπευτική σχέση ακολουθεί το ρεύμα της εποχής.
Αποκτά την πολυμορφία των σύγχρονων επικοινωνιακών συμβάσεων. Απελευθερώνεται από παραδοσιακές προδιαγραφές και οριοθετήσεις και αποκτά πολυδιάστατο χαρακτήρα.
Καταργούνται τα εμπόδια που έθεταν οι αποστάσεις, η διαφορετικότητα, οι κοινωνικές τάξεις, οι διαφορετικές πολιτισμικές ταυτότητες. Δεν ευδοκιμούν πια οι μονομέρειες, οι αποκλειστικότητες, κατάλοιπα μιας άλλης εποχής που έχουμε αφήσει πίσω μας ανεπιστρεπτί.
— Μας λέει ότι κουνιέται το πάτωμα, είπαν σχεδόν με ένα στόμα οι γονείς της πεντάχρονης Νιόβης.
— Γιατί σας ανησυχεί; Δεν λέει ότι η ίδια έχει κάποιο θέμα αλλά ότι το περιβάλλον της είναι ασταθές.
— Μα είναι φυσιολογικό αυτό;
— Δεν ξέρω αν είναι φυσιολογικό. Πάντως ξέρουμε όλοι ότι ζούμε σε μια χώρα που κλυδωνίζεται από όλων των ειδών τους σεισμούς ανά τους αιώνες. Άλλωστε όλοι ξέρουμε τη φράση: «Έφυγε το έδαφος κάτω από τα πόδια μου».
— Να μην ανησυχούμε, δηλαδή;
— Δεν είπα αυτό. Να δούμε όμως για ποια πράγματα να ανησυχήσετε. Ακούω σαν να κρούει έναν κώδωνα κινδύνου η Νιόβη.
Στην κουβέντα που είχαμε για την οικογενειακή κατάσταση των γονιών της Νιόβης, αποκαλύφθηκε ότι τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν ήταν πολλά. Η μικρή τους κόρη, που ζούσε μέσα σε αυτή την ασταθή και επικίνδυνη κατάσταση, έστελνε ένα απεγνωσμένο SOS για έναν επικείμενο σεισμό.
Αποφασίσαμε ότι το μόνο που μπορούσαν να κάνουν για να μην εξελιχθούν οι φόβοι της σε φοβία ήταν να βοηθήσουν τον εαυτό τους. Στις ομάδες τους ψάχνουν να βρουν τον εαυτό τους και ο ένας τον άλλον. Για τις "φοβίες" της Νιόβης δεν ξανάκουσα.
[...]
Κάποια μέρα, μια δημοσιογράφος γνωστού εντύπου με πήρε στο τηλέφωνο για να μου ζητήσει να μιλήσουμε για την τάση του selfie.
Ακούγονται πολλά γι’ αυτό το καινούριο φαινόμενο, μου είπε: Είναι πια καταχωρημένο και στη Wikipedia.
Στον άυλο κόσμο του διαδικτύου, όπου περνάμε όλο και μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας, και που θα μας επηρεάζει όλο και περισσότερο, εμείς επιλέγουμε με ποιον θα έρθουμε σε επαφή, με ποιον θα επικοινωνήσουμε, το πότε και το πώς.
Φαίνεται ότι ο συλλογικός νους αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι μόνο μαζί μπορούμε να ψάξουμε μέσα μας και γύρω μας, να βρούμε από κοινού τι θα κρατήσουμε, τι θα πετάξουμε, τι θα μετασχηματίσουμε, ώστε να ανακαλύψουμε πιο εύκολα τον δρόμο μας μέσα στο πολύπλοκο, ρευστό και αβέβαιο περιβάλλον που εμείς δημιουργήσαμε.
Αυτός που επιβιώνει δεν είναι ο δυνατός αλλά αυτός που συμβιώνει λέει ο Μαρουγιάμα, θεωρητικός των Συστημάτων.
Μέσα στις θεραπευτικές ομάδες –αυτά τα σύγχρονα κρυφά σχολειά– τα μέλη μοιράζονται τα μυστικά τους, τα βάσανα και τις ελπίδες τους.
Κουβαλάνε σε κάθε σημαντική επέτειο γλυκά και άλλα εδέσματα για να γιορτάσουν τις χαρές τους. Αναβιώνουν εικόνες από τα αρχαία μας θέατρα, τα νυχτέρια, τα καφενεία. Μέσα στους κύκλους των ομαδικών και των οικογενειακών συνεδριών αφουγκράζομαι για δεκαετίες τον απόηχο της παραδοσιακής κλειστής κοινότητας. Το καθημερινό αλισβερίσι, τις γιορτές, τις κηδείες, τα μοιρολόγια.
Εκεί βλέπω βιωματικά ότι οι ρίζες της πολιτισμικής μας ταυτότητας παραμένουν ζωντανές. Ότι μας διοχετεύουν δύναμη, ασφάλεια, έμπνευση. Εκεί ζω τη διαδικασία μέσα από την οποία βρίσκουμε τα ≪αρχεία≫ για να κάνουμε το ξεκαθάρισμα. Να αποφασίσουμε τι θα κρατήσουμε για να το πάρουμε μαζί μας στο ταξίδι, τι θα αφήσουμε πίσω.
Ας κρατήσουν οι χοροί
και θα βρούμε αλλιώτικα
στέκια επαρχιώτικα βρε
Ώσπου η σύναξις αυτή
σαν χωριό αυτόνομο να ξεδιπλωθεί. (στίχοι Δ. Σαββόπουλου)
Καθώς πολλά μακρόχρονα και σταθερά κοινωνικά συστήματα καταρρέουν, μιλάμε όλο και πιο συχνά για κατασκευές, ανακατασκευές, συν-κατασκευές, για διαλόγους και διαπραγματεύσεις.
Δεκαετίες μοιράζομαι τον αγώνα των ζευγαριών και των οικογενειών που αναζητούν λύσεις και παλεύουν με νύχια και με δόντια να συντονιστούν με τα δεδομένα της εποχής τους.
Ανάμεσα στους πολλούς ανθρώπους που παραπαίουν, που μοιάζουν αποπροσανατολισμένοι και ακινητοποιημένοι χωρίς ίχνος θέλησης να μετακινηθούν, συναντώ και αυτούς που, από κει που δεν το περιμένεις, αποτολμούν το αβέβαιο άλμα. Βρίσκουν τις άκρες.
Αναθεωρούν αυτά που μας κρατάνε δέσμιους σε παλιούς τρόπους σκέψης, έκφρασης συναισθημάτων και μοτίβα συμπεριφορών. Όλα όσα με τα δεδομένα ενός καινούριου κόσμου έχουν αποβεί άχρηστα και επικίνδυνα.
Γι’ αυτούς τους ανθρώπους, γι’ αυτές τις οικογένειες, γι’ αυτές τις κοινωνικές ομάδες ήθελα να γράψω σ’ αυτό το βιβλίο.
Για δράματα, για τραγωδίες που μας μαυρίζουν την ψυχή, για πράγματα που βλέπουμε και τα διαβάζουμε κάθε μέρα. Το ίδιο ισχύει και για μας τους θεραπευτές. Η βιβλιογραφία του κλάδου μας είναι πλημμυρισμένη από παθολογικά ευρήματα, συμπτώματα, υποτροπές.
Ήθελα να μιλήσω γι’ αυτούς που κέρδισαν ανέλπιστες μάχες, που μας εξέπληξαν με την αποφασιστικότητα, το σθένος τους.
Να αφηγηθώ τις στιγμές που η πίστη, η σύμπνοια, η αφοσίωση, το χρέος προς τους δικούς ατσαλώνει τις συνειδήσεις. Και που πολλές φορές εκφράζονται με ανατρεπτικές επιλογές και συμπεριφορές.
Ήθελα να μοιραστώ με τους αναγνώστες μου τις καθημερινές μου εμπειρίες και τις ιστορίες αυτών που έκαναν το ≪θαύμα≫ την τελευταία στιγμή. Όταν οι ακαμψίες μας μεταμορφώνονται σε ευλυγισία. Όταν ελευθερώνονται δυνάμεις που μας σπρώχνουν μπροστά.
*
Γύρω από το τζάκι του σπιτιού μου στην Πεντέλη συζητούσαμε για την επέτειο των τριάντα χρόνων από την ίδρυση του Εργαστηρίου:
— Στις εκδηλώσεις που προγραμματίζουμε, θα ανοίξουμε τα σεντούκια μας για να μοιραστούμε τον πλούτο που μαζέψαμε και μοιραστήκαμε με πολλές οικογένειες και κοινωνικές ομάδες.
Χρειαζόμαστε όμως μια λέξη, μια φράση που να συμπυκνώνει και να μεταφέρει το μήνυμα συνοπτικά.
— "Από το εγώ στο εμείς", πώς σας φαίνεται;
Αποσπάσματα της
Χάρις Κατάκη, από το "Ημερολόγιο ενός θεραπευτή"
από εδώ
Και μια πολύ ωραία συνέντευξη της στην Κρυσταλία Πατούλη
με "τίτλο" : Η πορεία προς το συν είναι μονόδρομος
